پێشبڕكێ نەكردن لە خوازبێنى 

پێشبڕكێ نەكردن لە خوازبێنى(*)
خواى گەورە دەفەرموێ: [ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ] البقرة:190. واتە: دەستدرێژى مەكەن، خوا دەست درێژى كەرانى خۆش ناوێ.
دەفەرموێ:{وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِيناً }الأحزاب:58.
واتە: ئەوانەى ئازارى پیاوانى ئیماندار و ئافرەتانى ئیماندار دەدەن بێ ئەوەى تاوانێكیان ئەنجام دابێت، ئەوانە بوختان و گوناهو تاوانێكى ئاشكرا دەگرنە ئەستۆ.
پێغەمبەریش صلى الله عليه وسلم فەرمویەتى: (لا يخطب الرجل على خطبة أخيه حتى ينكح أو يترك) رواه البخاري ومسلم واتە: كەسێك داخوازى كچێك نەكات كە براى مسوڵمانى داخوازى كردوە، هەتا براكەى مارەى دەكات یان وازى لێ دێنێ.
========================
(*) (بهى الخولى) لە كتێبەكەى (المرأة بين البيت والمجتمع)دا دەڵێ: ((بابایەك جوامێر و مەردبێ ناچێتە خوازبێنى ئافرەتێك كە دەزانێ لەلایەن یەكێكەوە خوازبێنى كراوە، چونكە ئەم كارە دەبێتە هۆى پچڕانى پەیوەندى و نانەوەى دوژمنایەتى و بوغز و قینە، هەروەها لە رەوشت خراپى و بێ عەقڵیە.
ئەو كەسەى دەزانێ خوازبێنى ئافرەتێك كراوەو ئەویش خوازبێنى دەكات لەو حاڵەتەدا دەبێ مەدحى خۆى بكات و بەرامبەرەكەى زەم بكات.. هەروەها هەندێ سیفەتى چاك دەداتە پاڵخۆى، خۆ گەر راست نەكات تەنها ئەوەندە گوناهەى بەسە كە ئەو غەیبەتى كردوە..))
بەڵام گەر خوازبێنى كەرى یەكەم وازى هێنا، ئەوا بۆ ئەوى تر هەیە خوازبێنى بكات. هەروەها گەر خوازبێنى كەرى یەكەم فاسق بو، باباى دوەم بۆى هەیە خوازبێنى بكات، چونكە ئەوكاتە مافى خۆیەتى كچەكە لەدەست كابرایەكى بێ دین رزگار بكات!
باباى مسوڵمان گەر راوێژى پێ كرا بۆى هەیە كێ بەباشتر بزانێ پێشنیار بكات.
لە كتێبى (جماع العلم)ى پێشەوا شافیعى بە تەحقیقى (أحمد حمد شاكر) هاتوە: (فاطمة بنت قيس) دەڵێ: پێغەمبەرى خوا صلى الله عليه وسلم پێی فەرموم: گەر عیدەت تەواو بو ئاگادارم كەوە، جا كە عیدەكەى تەواو بو بە پێغەمبەرى راگەیاند كە (معاویە)و (ابا جهم) هاتونەتە خوازبێنى، پێغەمبەرs فەرموى: ((معاویە هەژارەو ماڵ و دارایى نیە، ئەبوجەهمیش گۆچان لەسەر شانى ناهێنێتە خوارەوە(واتە زۆر لەژن دەدات)، بەڵام تۆ شو بە ئوسامەى كوڕى زەید بكە))، فاطمە دەڵێ: حەزم پێى نەكرد شوى پێ بكەم، جا پێغەمبەر فەرموى: شو بە ئوسامە بكە، منیش شوم پێكرد و خواى گەورەش خێرو بەرەكەتێكى زۆرى خستە ئەم زەواجەو پێی دڵخۆش بوم. شافیعى لە (رسالة الأم) و ئەحمەد و خاوەنى هەر شەش كتێبەكە جگە لە بوخارى گێڕاویانەتەوە.

پیاوی چاك صاڵح بۆی هەیە كچەكەی بۆ پیاوی صاڵح بخاتە ڕوو 

خـوای گـەورە دەفەرموێ: 
[وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنْ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لاَ نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعَاءُ وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ، فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ، فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَاءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لاَ تَخَفْ نَجَوْتَ مِنْ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ، قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَاأَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنْ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الأَمِينُ، قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَةَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّالِحِينَ، قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلاَ عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ ] القصص:23-28.
واتە: موسا كە هاتە سەر ئاوی مەدیەن، كۆمەڵێ‌ لە خەڵكەكەی دیت ئاو هەڵدێنجن، لەولای ئەوان دو ژنی دیت مەڕەكانی خۆیان دوردەخەنەوە، گوتی: ئێوە خەریكی چین؟ گوتیان: هەتا شوانەكان مەڕەكانیان لە ئاودانێ‌ نەهێننەوە، ئێمە مەڕی خۆمان ئاو نادەین، باوكی ئێمەش ئیختیارێكی لەكاركەوتەیە.. ئەوسا ئاوی بۆ هەڵێنجان، پاشان خۆی گەیاندە سێبەر، گوتی: ئەی پەروەردگارم! من پێویستیم بەو خێرە هەیە كە تۆ دەینێری.. جا یەك لەو دوانە –كە بە شەرمەوە دەڕۆیی- هاتە لای و گوتی: باوكم بانگت دەكا تا بۆ ئاوێ‌ كە بۆ ئێمەت هەڵێنجاوە كرێت بداتێ‌.. وەختێ‌ هات و روداوەكەی بۆ گێڕاوە، گوتی: ترست نەبێ‌، لە كۆمەڵی ستەمكاران رزگار بوی.. یەكێ‌ لەوان گوتی: باوە! بەكرێی بگرە؛ چاكترین رەنجبەر ئەوەیە كە بەتاقەت و جێباوەڕ بێ‌.. گوتی: من خەیاڵم وایە یەكێ‌ لەو دو كیژانەی خۆم بدەم بە تۆ، بەو مەرجەی هەتا هەشت ساڵان رەنجبەرم بی، ئەگەر دەساڵت بردەسەر كەیفی خۆتە و نامەوێ‌ زۆریت بۆبێنم، گەر خوا حەزكا زو دەزانی كە لە پیاوباشەكانم.. گوتی: ئەمە بڕیارێك بێ‌ لە نێوانی من و تۆدا؛ هەركام لەو دو ماوەیەم پەڕاند، نابێ‌ ناهەقیم لێ‌ بكرێ‌؛ خوداش لەسەر هەرچی دەڵێین بریكارە.
ئا بەو شێوەیە ئەم پیاوە بەرزە كچەكەی خۆی خستە ڕوی موسا عليه السلام و لە جەوێكی سادەدا شوكردنەكە تەواو بو. كە ئەو عادەت و نەریتە جێ ماوە ناشیرینەی كە ئێستا دەیكەن بۆیان ساز نەداو پارەیەكی هەرە زۆری تێ نەچو كە ببێتە بەربەست وبەرپەرچی ژن هێنان. كاتێك ئەم باوكە بەڕێزە زانی حەزرەتی موسا خاوەن دەست پاكیو داوێن پاكیو جوامێریو خاوەن هێزی جەستەیە لەگەڵ ئەوەی كە فەقیریش بو یەكسەر كچەكەی خۆی خستە ڕو و پێشكەشی كرد. ژن هێنانی پێغەمبەرو هاوەڵە بەڕێزەكانی گشتیان بەئاسانیو بەبێ بارگرانی ئەنجام درا، ئەو داب و نەریت و رێوڕەسمەی ئێستا كە خەڵك پێوەی سەرگەرمن لەڕاستیدا هەموی داب و نەریتی فیرعەونیەكانە بۆ ڕوخاندنی بنەمای خێزان و بەربەست دانان لەبەردەم ژن هێنان دا.
كاتێك كچەكەم بەشودا بەیەكێك لە پیاوچاكان مارەیییەكەیمان تەنها بە نوسین نوسی بەبێ وەرگرتنی مارەیی جگە لە كەمێكی نەبێت، یەكەم مەرج و دوا مەرجیشم ئەوە بو كە نابێ نە زێڕو نە شتی تری بۆ بكەن. 
بەبۆنەی ئەوەی كە دەشێ پیاو كچەكەی خۆی بۆ پیاوی چاك و بەتەقوا بخاتە ڕو، ئەوا ئەم چیرۆكە واقعییە باس دەكەین، كە لە كتێبەكانی مێژو تۆمار كراوە:
((لە عبدالله ی كوڕی ئەبی وداعەوە كە گوتویەتی: من لە كۆڕو دانیشتنەكانی سەعیدی كوڕی موسەیەب ئامادە بوم، بەڵام چەند ڕۆژێك لە دانیشتنەكان ئامادە نەبوم، كاتێكیش چومە لای بۆ ئامادەبونی وانەكان پێ‌ی گوتم: لە كوێ بوی؟ منیش گوتم: خێزانەكەم ئەمری خوای بەجێ هێناوەو وەفاتی كردوەو منیش سەرقاڵی ئەمە بوم. ئەویش گوتی: دەبوایە پێت گوتباین تاوەكو یارمەتیمان بدایتایە؟! عبدالله دەڵێ: پاشان ویستم هەڵسم بڕۆم، سەعید پێی گوتم: بەنیازی ژن هێنان نی؟ منیش پێم گوت: رەحمەتی خوات لێ بێ! كێ كچ بەمن دەدا، من خاوەنی دو یان سێ درهەمم! 
سەعید گوتی: من كچی خۆمت ئەدەمێ. 
منیش گوتم: ئەوە بەڕاستتە پێم دەدەی؟! 
سەعید گوتی: بەڵێ. 
ئنجا گوتی: الحمد الله تعالی وصلی الله علی سیدنا محمد وعلی آ‌له وصحبه، لەسەر دو درهەم یان سێ درهەم كچەكەمت لێ مارە كردم. 
عبدالله دەڵێ: لە خۆشیا نەم دەزانی چی بكەم، گەڕامەوە ماڵەوە بیرم لەوە دەكردەوە لەكێ شت وەرگرم.. لە كێ قەرز كەم. پاشان نوێژی ئێوارەم كردو چراكەم داگیرساندو بەربانگم كردەوەو ویستم نان بخۆم، كە نان و ڕۆنی (زەیت) بو. ئا لەوكاتەدا لە دەرگا درا، گوتم: كێ‌یە؟ گوتی: سەعید. 
دەڵێ: بیرم لە هەمو كەسێك كردەوە كە ناوی سعید بێ، تەنها سەعیدی كوڕی موسەیەب نەبێ. چونكە بۆ ماوەی چل ساڵ ڕێگای سەعید نێوان مزگەوت و ماڵەوە بو، كاتێك چومە دەرەوە بینیم ئەوا سەعیدی كوڕی موسەیەبە، گومانم برد كە پەشیمان بوبێتەوە، پێم گوت: باوكی محمد! بەدوامت بناردایە، خۆم دەهاتم بۆ لات. ئەویش گوتی: نا! تۆ شایستەتری كە بێینە لات. گوتم: چ دەفەرموی؟ سەعید گوتی: تۆ پیاوێكی بێ ژنیو تازە ژنت مارە كردوە، لەبەر ئەوە پێم باش نەبو ئەمشەو بە تەنهایی بەسەر ببەی، ئەوەش خێزانەكەت، كە لە دواوەی سەعید وەستا بو. كاتێك كە هێنایە ژورەوە دخولم پێی كرد بۆم دەركەوت كە جوانترین ئافرەتەو لە هەمو كەسێك زیاتر قورئانی لەبەرە و شارەزاترین كەسە لە سوننەتی پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم هەروەها لە هەمو كەس زاناتر بو بەرامبەر بە مافەكانی پیاو.. عبدالملكی كوڕی مەروان داخوازی كچەكەی سەعیدی كوڕی موسەیەبی كرد بۆ كوڕەكەی كە ناوی وەلید بو، كوڕی خەلیفە بو. بەڵام سەعید ڕازی نەبو كچەكەی خۆی بەشو بدات بە كوڕی خەلیفە))!!
لێرەدا شتێك هەیە كە دەبێ بگوترێ، ئەویش ئەوەیە بۆیە سەعید یەكسەر بەبێ پرسی كچەكەی بە عبدالله ی گوت كچەكەمت پێشكەش دەكەم، چونكە كچە مسوڵمانەكەی كچێكی قورئان لەبەرو شارەزا بو، باوكی سەرپشك(مخیر) كردبو بۆ بەشودانی بە مەرجێ ئەو كەسەی داخوازی دەكات دەبێ بەتەقواو صاڵح بێ‌و خۆی بۆ خوا یەك لایی كردبێتەوە، با سەروەت و سامانیشی نەبێ. بەڵگەی ڕاستیەتی ئەوەش ڕەت كردنەوەی داخوازییەكەی عبدالملك بو بۆ كوڕەكەی كاتێك كە بە سەعید گوت: كوڕەكەم بەقەد كێشی كچەكەت خشڵ و زێڕی بۆ دەكات. بەڵام كچەكەی پێی ڕازی نەبو چونكە نەیدوەیست بەهۆی فێڵ و چەواشەیی خشڵ و زێڕو ماڵ و سامان و كۆشك و تەلارو خزمەتچی، خوای گەورەی لەبیر بچێتەوەو كەمتەر خەمی بكات لەخوا پەرستی. لەبەر ئەوە خستنەڕوی كچ بۆ پیاوی صالح تەنها پیشەی (سلف الصالح) نەبوە، بەڵكو لە هەمو چاخ و سەردەمێكدا پیاوی صالح كچی خۆی بۆ پیاوی بەتەقواو بە ڕەوشت خستۆتە ڕو.
یەكێك لە برادەران بۆی باس كردم كە ئیمامی مزگەوتی (حی میدان) لە دیمەشق ڕۆژێك لە كاتی خوتبەدا هانی گەنجانی دەدا بۆ ژن هێنان و هانی باوكانی دەدا مارەیی سوك و ئاسان بكەن. ئیمامەكە گوتی: من چەند كچێكم هەیە، هەر كەسێ دەیەوێ بیان خوازێ ئەوا من ئامادەم پێشكەشیان كەم بەبێ هیچ مەرجێك تەنها مەرجی دین و ڕەوشت نەبێ. دەڵێ: مانگێك تێپەڕی نەكرد تاوەكو هەمو كچەكانی بەشودا. 
بوخاریو نەسائی دەگێڕنەوە كە عومەری كوڕی خەتتاب ڕەزای خوای لێ بێ گوتویەتی: كاتێك كە مێردی حەفصە مرد، بە عوسمانی كوڕی عەفان گەیشتم و حەفصەم خستە ڕو بۆ ئەوەی خوازبێنیو مارەی بكاتەوەو پێم گوت: گەر حەز دەكەی تا حەفصەی كچی عومەرت لێ مارە بكەم، عوسمانیش گوتی: با بزانم چۆن دەبێ. 
چەند شەوێكی پێ چو، عوسمانم بینیەوەو بەهەمان شێوە پێیم گوتەوە، ئەویش گوتی: ژن ناهێنم. پاشان توشی ئەبو بەكر بوم و پێم گوت: گەر حەز دەكەی تا حەفصەی كچی عومەرت لێ مارە بكەم، ئەویش بێ دەنگ بو و بۆی نەگەڕایەوەو ئا بەو شێوەیە مایەوە، پاشان پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم خوازبێنی كردو لە پێغەمبەرم مارە كرد.
ئەبوبەكر توشم بو و گوتی: رەنگە لە دڵت گران بوبێ كاتێك حەفصەت بۆ خستمە ڕو من نەگەڕامەوە. عومەر گوتی: بەڵێ. ئەبوبەكر گوتی: هیچ شتێك نەبوە بەربەست بۆ نەگەڕانەوە بۆ وەڵامی مارەبڕینی حەفصە. بەڵام من دەمزانی كە پێغەمبەر نیازی ئەو خوازبێنییە، بۆیە نەگەڕامەوە. حەزیشم نەكرد نهێنی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم بدركێنم. بەڵام گەر پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم وازی لەو خوازبێنییە بهێنایە ئەوا مارە كردنی حەفصەم قبوڵ دەكرد. 

قەدەغەكردنی بەشونەدانەوەی بێوەژن 


خـوای گـەورە دەفەرموێ: {وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْاْ بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ } البقرة:232.
واتە: گەر ئافرەتتان تەڵاق داو پاش بەسەر چونی ماوەی (عدة)ی كە سێ مانگ و دە ڕۆژە، گەر مێردی ئەو ئافرەتە تەڵاق دراوە ویستی مارەی بكاتەوەو بەڕەزامەندی هەردوكیان بێ‌و لەسەر ئەساسی چاكە بێ ئەوا قەدەغەی ئەو ئافرەتە مەكەن و مەبنە بەربەست لە ڕێگای دا، یان گەر مێردەكەیشی مارەی نەكردەوەو یەكێكی تر ویستی مارەی بكاتەوە ئێوە مەبنە ڕێگر لەبەر دەمیانا. ئەوەش ئامۆژگارییە بۆ ئەو كەسەی كە لە ئێوە باوەڕی بەخواو ڕۆژی دوایی هەیە. ئەم مارەكردنەوەش بەسودترو پاكترو بەدەست هێنەری بەرەكەتە، هەروەها بۆ پاكی سومعەی ئافرەتەكەش باشترە تا خەڵك گومانی خراپی پێ نەبەن و، خوای گەورە باشتر دەزانێ‌و ئێوە نازانن كە چ شتێك بە سودترو قازانجترە بۆ مسوڵمانان.
حەسەن دەگێڕێتەوەو دەڵێ: ((موعقەلی كوڕی یەسار خوشكەكەی دا بەشو بە پیاوێكی مسوڵمان، ماوەیەك لەلای مایەوەو پاشان یەك تەڵاقی دا. كاتێك (عدة)ی ئافرەتەكە تەواو بو. ویستی بیگەڕێنێتەوە ژێر نیكاحی خۆی، ئەوە بو داوای كردەوەو ژنەكەی ڕازی بو بگەڕێتەوە لای، داوای لە موعقەل كرد بەڵام موعقەل لێی توڕە بو، گوتی: من ڕێزم گرتی خوشكی خۆمم دا پێت: كەچی تۆ تەڵاقت دا، نابەخوا ناگەڕێتەوە لات. حەسەن دەڵێ: بەڕاستی خوای گەورە زۆر چاك دەزانێ كە پیاو چەندە پێویستی بە ئافرەت هەیەو هەروەها ژنیش بە هەمان شێوە پێویستی بە مێردەكەیەتی، لەبەر ئەوە خوای گەورە ئەم ئایەتەی ناردە خوارەوە [وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ...] ، كاتێك موعقەل گوێی لە ئایەتەكە بو یەكسەر گوتی: گوێڕایەڵ و فەرمانبەری خوام! جا بانگی مێردی خوشكەكەی كرد و گوتی: خوشكەكەمت دەدەمەوە تا شوت پێ بكاتەوەو ڕێزیشت دەگرم)).(رواه البخاري والترمذي وأبوداود.)
پاش گێڕانەوەی ئەم ڕوداوە ترمژی دەڵێ: لەم فەرمودەیەدا بەدەردەكەوێ‌و بەڵگەیە لەسەر دروست نەبونی مارەیی بەبێ (وەلی)، چونكە گەر خوشكی موعقەل كە بێوەژن بو، ئەمر بەدەست خۆی با، ئەوا پێویستی بەوە نەدەكرد موعقەل بەشوی بدابوایە. لەبەر ئەوە ئایەتەكە بە (وەلی ئەمرەكان)ی ڕاگەیاندو فەرموی [فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ ] . واتە: لە شوكردنەوەدا قەدەغەیان مەكەن و مەبنە بەربەستیان.
شەریعەتی ئیسلام چاوەدێریو رەچاوی بارودۆخی ئافرەت و ڕێزی ئارەزوەكەی گرتوە.. ڕێزی ویست و ئیرادەی گرتوە. ئەو كەسەی وەلی ئافرەتەكەیە لەسەری حەرام كراوە كاتێك پیاوێك دێت بۆ داخوازی ئافرەتەكە، بەشودانەكەی دوا بخات، چونكە بێ بەش كردنی ئافرەتەكە لە بەشو دانەوەیدا تاوان و خراپەو كارێكە پێویستە خۆی لێ بپارێزرێ. ڕون و دیاریشە كە ئافرەت خاوەن غەریزەی جنسیە، ئەم ئاەزوەش دەبێ بە حەڵاڵی تێر بكرێ، سەركوت كردنی ئارەزوش كاردەكاتە سەر تەندروستی ئافرەتەكەو زیان بە سۆزو عاتیفەو عەقڵ و مێشكی ئافرەتەكە دەگەیەنێ. لە ڕێگای شوكردنەوەش نەبێ لەم زیان و مەترسیانە پارێزراو نابێ، لەبەر ئەوە دەبێ هەمو هۆیەكانی شوكردنی بۆ ئاسان و مەیسەر بكرێ‌و پێویستیشە ئارەزو و حەزەكانی چاوەدێر بكەین. گەر ئافرەتەكە مەیلی لەسەر پیاوێك نەبو بەشوی نەدەین، چونكە ژیانی ژن و مێردایەتی گەر خۆشەویستیو بەزەیی تیا نەبو ئەوا ئەو ژیانە هیچ نرخ و بایەخێكی نییە، چونكە ئەوكاتە ئەو ژیانە دەبێتە دەروازەیەكی خراپەو، هۆیەك لە هۆیەكانی دڵەڕاوكێ‌ و شڵەژان، و دەبێتە مایەی توڕەیی و سوكایەتی. ئەوەی پێویستە لە ژن و مێردایەتی بێتە دی بریتییە لە دڵنەوایی و سۆز و خۆشەویستی، بەڵام بەهۆی ئەوەوە دەبێتە لێك دوركەوتنەوەو دڵڕەقی و ئاشوب، ئەوكاتەش ژن كە هیچ دەرفەتێك نادۆزێتەوە بۆ دەربازبون لەو مێردەی كە خۆشی ناوێ‌، هەتا دەیقۆزێتەوە، جا بە حەڵاڵی بێ‌ یان بە حەرامی، ئا بەم جۆرە دەگەڕێ‌ و زۆر هەوڵ دەدات بۆ ئەو شتەی كە مەبەستیەتی و ڕێگای جیابونەوەی بۆ دەسازێنێ‌، ژن و مێردیش لەدوای ئەم پەیوەندییە لێك هەڵوەشاوەیە، جگە لە خراپەو سەرەنجام خراپی و برینداركردنی هەستی ژنەكەی و سومعەی ژنەكەی هیچیتر ناچننەوە، هەلی گونجاو و باش لەدەست دەدات، كە دەبێتە مایەی دروست بونی گرێ‌ی نەفسی لەلایەن ژنەكەوەو بە درێژایی ژیانی كاری تێ‌دەكات.

پێش بەشودانی كچ پێویستە ئیزنی لێ‌ وەربگیرێ 

پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم فەرمویەتی: ((لا تنكح الأيم حتى تستأمر ولا تنكح البكر حتى تستأذن. قالوا: يا رسول الله! وكيف إذنها؟ قال: أن تسكت)) رواه البخاري ومسلم. 
واتە: ئەو ئافرەتەی كە بێوەژنە مارەی نابڕدرێ تا خۆی بڕیار نەدات، كچیش مارەیی دروست نییەو مارەی نابڕدرێ تا ئیزن و ڕەئی وەرنەگیرێ. گوتیان: ئەی پێغەمبەری خوا! ئیزنی چۆن لێ وەردەگیرێ؟ پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم فەرموی: بێ دەنگیەكەی نیشانەی ڕازی بونیەتی. 
((عن خنساء بن خذام: أن أباها زوجها بدون إذنها –وهي ثيب- فأتت رسول الله صلى الله عليه وسلم فردّ نكاحها)) رواه الجماعة إلاّ مسلم.
واتە: لە خەنسای كچی خوزامەوە كەوا باوكی بەبێ ئەوەی ئیزنی وەرگرتبێ بەشوی داوە كە بێوەژن بوە، جا هاتە لای پێغەمبەر تا سكاڵای لە لا بكات و ناڕەزایی دەرببڕێ، پێغەمبەریش مارەیییەكەی رەت كردەوەو بەتاڵی كردەوە. 
لە عبدالله ی كوڕی بەریدەوە ئەویش لە باوكییەوە، گوتی: ((كچێك هاتە لای پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم و بە پێغەمبەری وت: باوكم بەشوی داوم بۆ كوڕی براكەی، تا بەهۆی ئەم بەشودانەم دەنائەت و سوكایەتی لەسەر خۆی نەهێڵێ. پێغەمبەریش صلى الله عليه وسلم كچەكەی سەرپشك كرد كە ئەو بۆ خۆی خاوەن رەئییەو بەبێ رەئی كچەكە مارەیی بەتاڵە. بەڵام كچەكە گوتی: ئەوا مۆڵەتم بە باوكم دا، ویستم بۆ ئافرەتان بەدەركەوێ‌و بزانن باوكان شتیان بەدەست نییە))(*)(رواه حافظ العراقي ورجاله رجال الصحيح.)
----------------------------------------------
(*) ئیسلام كە مافی ئافرەتی داوە بە هەڵبژاردنی پیاوەكەی تاوەكو هاوسەرگرتنەكە لەسەر بناغەی خۆشەویستی دابمەزرێ‌، ئێمە ئامۆژگاری كچ دەكەین ئەم مافە بە جوانی بەكاربێنێ‌و مل كەچی سۆزی هاروهاج و شێتانە نەبێت و تەنها بەجوانی پیاو فریو نەخۆن، چونكە جوانی –وەك دەڵێن- شتێكی خواستراوەو نامێنێ‌، بەڵكە لەگەڵ كات دا بەرەو نەمان دەچێ‌. كەواتە لەسەر كچ پێویستە هاوسەری چاك و خۆڕازاوە بە ڕەوشتی پاك و هەڵس و كەوتی چاك و گوزەرانی ساغ و خۆشەویستی كاری جیدی و كاركردن هەڵبژێرێ‌، چونكە ڕەوشتی جوان فەزیڵەیەكی چەسپاوە كە لەگەڵ ڕۆژگاردا خۆشەویستی دروست دەكات و بەختەوەری بەردەوام دەڕەخسێنێ‌.
دەگێڕنەوە كچێكی دەشتەكی گەنجێك هاتە خوازبێنی و كچەكە بە جوانی كوڕەكە سەرسام بو، بیری لە ڕەوشت و رەفتاری نەكردەوە، باوكیشی ئامۆژگاری كرد كە بە كەڵكی ئەو نایەت، بەڵام كچەكە ڕازی نەبو، دیسان باوكی دوپاتی كردەوە كە بەم كوڕە ڕازی نیە، بەڵام كچەكە بە بڕیاری باوكی ڕازی نەبو، ئەوەبو شوی پێ‌كرد.. دوای تێپەڕ بونی مانگێك بەسەر هاوسەرایەتیان، باوكی سەردانی كرد لە ماڵەكەی خۆی، جا باوكەكە چەند نیشانەیەكی لێدان لەسەر جەستەی كچەكەی بینی كە لەلایەن مێردەكەیەوە لێ‌ی درابو، باوكەكەش خۆی لێ‌ بێ‌ئاگا كرد و لێ‌ی پرسی: كچەكەم حاڵت چۆنە؟ ئەویش خۆی وا پیشان دا كە باشە، باوكی پێ‌ ی گوت: ئەی ئەم شوێنی لێدانانە چییە بەسەر جەستەتەوە؟! جا كچەكەی ئینجا دەستی كرد بە گریان، گریانێكی زۆر وبەدەنگ، پاشان گوتی: باوكەگیان چیت پێ‌ بڵێم؟ من سەرپێچیم كردیت و ئەوم هەڵبژارد، بێ‌ئەوەی بیر لە بایەخ دان بە ڕەوشت و مامەڵەو هەڵس و كەوت باشی بكەمەوە.

حەزەركردن لە مارەبڕینى كچی تەمەن بچوك 


خواى گەورە دەفەرموێ: [وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ] البقرة:228.
واتە: ئافرەتان هەروەك ئەركى ژنانەیان لەسەر شانە، ژنەكانیش مافى رەواى خۆیان هەیە.
پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم فەرمویەتى: ((لا يؤمن أحدكم حتى يحب لأخيه ما يحب لنفسه من الخير)). رواه أحمد في المسند والترمذي والنسائي وابن ماجه وغيرهم والزيادة لغيرهم، حديث صحيح.
واتە: ئیمانى هیچ كامێكتان تەواو نابێت هەتا ئەوەى بۆ خۆى لەچاكە پێى خۆشە بۆ براى مسوڵمانیشى پێى خۆش نەبێت.
هەروەها دەفەرموێ: ((لا ضرر ولا ضرار)) رواه أحمد في المسند وابن ماجه (حديث صحيح).
واتە: نە زیان بە خەڵك بگەیەنن و نە بهێڵن زیانتان پێ بگات.
سەبارەت بەم مەسەلەیە رەنگە ژن هێنانی پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم بە خەیاڵدا بێ، ئەویش مارەبڕینى خاتو عائیشەیە -رەزای خوای لێ بێ- كە جیاوازى یەكی زۆر هەیە لە تەمەنیان دا. دیارە ئەم حاڵەتە لەبەر چەند هۆیەك لە قاعیدە دەردەچێت وەك:
1- كەسایەتی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم كە ناتوانرێ بەراوردی لەگەڵ كەسایەتی تر بكرێت، لەبەر ئەوە خاتو عائیشە بەم هاوسەریەتیە بەختیار بو و خاتو عائیشە (مخیر) كراوەو خۆی پێغەمبەری خوای هەڵبژارد.
2- مەبەستی سیاسی لەم ژن هێنانە بۆ زیاد كردنی پەیوەندی نێوان پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم و ئەبو بەكر (رەزای خوای لێ بێ) بوە، كە یەكێك بوە لە سەردارانی عەرەب و، بۆ ئاسان كردنی بەرژەوەندی نێوان پێغەمبەرو هاوڕێ یەكەی بوە، ئەبو بەكریش بۆ بەرژەوەندی بانگەوازی ئیسلامی زۆر هاموشۆى پێغەمبەرى دەكرد.
3- بەهێزی دینداری عائشە و، نمونەی ئەوو هەمو ئافرەتە صەحابیەكان و داوێن پاكى و عیفەتیان، ناكرێ ڕەچاوی كارو كاردانەوەی خراپەیان لێ بكرێ لەم زەواجەدا.
4- هێزی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم وەك لە فەرمودەی (صحيح) هاتوە كە هێزی چل پیاوی دراوەتێ.
من ئامۆژگاری پیاوو ئافرەتان دەكەم بە یەكسانی، بە حەزەر كردن لە هەبونی جیاوازی تەمەنیان كە دەبێتە هۆی زۆر كاردانەوەی خراپ بەتایبەتى لەو كاتەی ئێستادا كە رێكخەرى ئایینى تێدا كز بوە.
ئیمام (ابن الجوزي) لە كتێبەكەی (صيد الخاطر) (2/446) گوتویەتی:
.... گێل ترین پیاو ئەو پیاوە بەتەمەنە (پیرە)یە كە داوای كچێكی تەمەن بچوك دەكات.. بەڕاستی تەواوى چێژ و خۆشى لە كاتی كوڕیەتى یە، هەر كاتێك كچ باڵغ نەببو، ئەوا خۆشی وەرگرتنی كامڵ نى یە! جا گەر باڵغ بو زۆر جیماع كردن دەخوازێ. پیاوی پیریش ناتوانێ زۆر جیماع بكات! گەر زۆر لە خۆشی بكات ئەوا ناگاتە مەرامی كچەكە، جا پیاوەكە بەزویی بەهیلاك دەچێ!
پیاوی پیر بە ئارەزوی بۆ جیماع كردن نابێ لەخۆ بایی بێت، چونكە ئارەزوەكەی وەك (فجر الكاذب)ـە! پیاوی پیرمان بینیوە كە جاریەی كڕیوەو شەو لەگەڵی جوتبوە، كەچی بەمردویی سەری ناوەتەوە!..
راستى یەك هەیە بگوترێ، با پیاوى پیریش رازى بێت كە لەگەڵى جوت نەبێت و تەنها لەگەڵى رابوێرێ، بەڵام خۆ كچەكە رازى نابێت لەگەڵى جوت نەبێت، ئەو كاتەش كچەكە دەبێتە دوژمنێكى مامەپیرە، رەنگە ئارەزو بەسەریدا زاڵ بێ داوێن پیسى بكات! یان هەوڵ بدا خۆى لەكۆڵ پیرەپیاوەكە بكاتەوەو بیكوژێ، بەتایبەتى ئافرەتانى ئەوروپى كە لەمبارەوە دڵڕەقن.

بەمەرج دانانی وەلى لە مارەبڕیندا 


خوای گەورە دەفەرموێ:
{وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ } (النور: 32).
واتە: بۆ پیاوانى بێ ژن، ژن بخوازن و ژنانى بێ مێرد بەمێرد بدەن و هەروا بۆ كۆیلەو كەنیزانى خوچاكیش ژن بێنن و بیاندەن بەشو، بیر لە دەست تەنگى مەكەنەوە چونكە) ئەگەر فەقیرو دەستەنگ بن خوا لە فەزڵى خۆى بێ نیازیان دەكات، خوا فرانگرو زانایە.
راڤەكارانی قورئان ئەم ئایەتەیان كردۆتە بەڵگە كە ناكرێ ئافرەت خۆی مارە بڕ بكات، تەنها بەوەلی نەبێت. چونكە ئەم ئایەتە ئاراستەی وەلیەكان (سەرپەرشتیارانی ئافرەتەكە) دەكات... لەبەر ئەوە وەلی پێویستە لە مارەبڕی باڵغ و ناباڵغ دا ئامادەبێ.
بە مەرج وەلى بۆ رەزامەندی بەشودان لەگەڵ سروشت و زەوقی دروستدا یەك دەگرێتەوە وەك هەمو فەرمانەكانی شەریعەتی خواو نەهیەكانی، چەند شتێكی ناكاوی ترسناكە كاتێك وەلی ئافرەتەكە دەبینێ ئافرەتە نزیكەكەی دێتەوە ماڵەوەو ئەو كەسەی لەگەڵە كە پێی دەڵێن مێرد خۆیشی پێ ی ئاگادار نى یە!! هیچ خاوەن عەقڵ و جوامێرێك ئەمە قبوڵ ناكات! 
حەنەفیەكان بۆ بەشودانی كچی باڵغ بەبێ وەلی ئەم فەرمودەیە دەكەنە بەڵگە: ((الثيب أحق بنفسها من وليها)) واتە: بێوەژن خۆی لە وەلیەكەی بە حەق ترە بۆ شوكردنەوە. 
بەڵام ئەمە بە بەڵگە دانانرێ، (مناوي) لە (شرح الجامع الصغير) لە تەفسیرەكەیدا دەڵێ: بە واتای وەلیەكەی بەشوی نادات تاوەكو كچەكە ئیزنی پێ دەدات بە قسە كردن، چونكە كچەكە لە وەلیەكەی حەق ترە بۆ عەقدەكە. لێكدانەوەی حەنەفیەكانیش بۆ ئەم فەرمودەیە فەرمودەی صحيحي بەسودتر رەتی دەكاتەوە بە مەرج دانانی وەلی!.
پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: ((لا نكاح الاّ بولي وشاهدي عدل)) صحيح واتە: مارەبڕى دروست نیە مەگەر بە ئامادەبونى وەلى و دو شایەت.
((أيما امرأة نكحت بغير إذن وليها فنكاحها باطل، فنكاحها باطل، فنكاحها باطل)) رواه أحمد في المسند والترمذي وابن ماجه. حديث حسن.
واتە: هەر ئافرەتێك بەبێ ئیزنی وەلیەكەی مارەبڕ كرابێ ئەوا مارەبڕیەكەی بەتاڵە، مارەبڕىیەكەی بەتاڵە، مارەبڕیەكەی بەتاڵە.
چەند جار هەبوە لەبەر پەلەكردنی ئافرەت لە بەشودانی خۆی بەو كەسەی كە هیچ رەوشتی نەبوەو بە زمان شیرینی هەڵی خەڵەتاندوە لەبەر كەم خیبرەیى خۆى و بەهۆی فەرامۆش كردنی وەلی لە مارەبڕیدا بوەتە مایەی كاری خراپ و ترسناك، بوەتە مایەی نانەوەی بەدبەختى، رەنگە گەیشتبێتە رادەی تەڵاق دان دوای جێ بەجێ كردنی پێویستی خۆی.
جا هەرچەندە رەزامەندی وەلی لە بەشودانی ئافرەتەكە بە پێویست (واجب) دادەنرێ، بەڵام ئیسلام ئەمەى بە سنوری بەرژەوەندی ئافرەتەكەی بەند كردوە، گەر لەم حەقەی كە شەرع داویەتێ وەلیەكە لای داو ستەمی كرد، ئەو كاتە ئافرەتەكە بۆی هەیە بچێتە لای قازی و سكاڵا پێشكەش بكات، جا گەر دەركەوت كە وەلیەكە بە هەواو ئارەزو رەفزی كردۆتەوە، ئەوا بەشو دەدرێ بەو كەسەی كە ئافرەتەكە ئارەزوی لێ یەتی، ئەمەش پاش دڵنیا بون لە چاكی ئەو كەسە.
چەند جار گوێ بیستی جەورو ستەمی هەندێ لە وەلیەكانی ئافرەتان دەبین كە ئەم حەقە بۆ ئارەزوی خۆیان بەكار دێنن كە كچەكەیان لەلای خۆیان دەهێڵنەوە بۆ خزمەت كردنیان یان خزمەت كردنی ژنەكەی. ئای ئەمە چ نەفامى و كورت بینى و كەم فیكرى دەردەخات!

ئامۆژگاری و ڕاسپاردە بەر لە هاوسەرگرتن ئامۆژگاری دایك 

و باوك بۆ كچی تازە بەشودراو


ئەنەس دەڵێ: هاوەڵە بەڕێزەكانی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم كاتێك كە بوكێكیان بۆ زاوا دەگواستەوە، فەرمانیان بە بوكەكە دەكرد كە خزمەتی مێردەكەی بكات و چاوەدێری مافی ژن و مێردایەتی بكات.
ئامۆژگاری باو ك لەكاتی بەشودانی كچەكەی
عبدالله ی كوڕی جەعفەری كوڕی ئەبوتالیب ئامۆژگاری كچەكەی كردو پێی گوت: 
نەكەی (غیرە)ت بەرامبەر مێردەكەت هەبێ، واتە لێی بترسی لەوەی كە دڵی بە ئافرەتێكی ترەوە بێت. چونكە ئەم (غیرە)یە كلیلی دەرگای تەڵاق دانە! نەكەی زۆر گلەیى و گازاندەو ناڕەزایی دەرببڕی چونكە ئەوە دەبێتە هۆی توڕەبونی.
پێویستە چاوەكانت بە كل(*) بڕازێنیتەوە، چونكە جوانترین ڕازانەوەیە، خۆشترین و باشترین بۆن ئاوە.
ئامۆژگاری خەزور بۆ زاواكەی
لەو كاتەی ئیمامی عەلی داخوازی فاطيمه ى لە پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم كرد، پێغەمبەر پێی فەرمو: ((فاطيمه بۆ تۆیە بەمەرجآ پێویستە بەباشى و بەچاكی هەڵس و كەوت و ڕەفتارو ژیانی لەگەڵ ببەیتە سەر)).(رواه الطبرانى(صحيح).)
عوسمانی كوڕی عەنبەسەی كوڕی ئەبو سوفیان داخوازی كچە مامەكەی كرد كە عوتبە مامی بو. عوتبەش عوسمانی لەلای خۆی دانیشاندو دەستی بەسەرى دا دەهێناو پاشان گوتی: نزیكترین خزم داخوازی خۆشەویسترین خۆشەویستی كردوە، كە ناتوانم ڕەتی بكەمەوە. ئەوا ڕازی بوم كە ببنە هاوسەری یەكتری، تۆ بەڕێزتری لەو لە كاتێكدا كە كچەكەم بە دڵمەوە نوساوە لەبەر ئەوە ڕێزی بگرە تا بەزمانی شیرینەوە باست بكەم. هەرگیز قسەی ناشیرینی پێ نەڵێیت و بەكەمی نەزانی، ئەگینا ڕێزت لەلام كەم دەبێتەوەو بە بچوكی دێیە بەر چاوم. هەرچەندە خزمیشی بەڵام نزیكتر بومەوە، لەبەر ئەوە خۆت لە دڵم دور مەخەرەوە. 
دایكێك ئامۆژگاری كچەكەی دەكات پێش شەوی گواستنەوەى
دایكێكی هاوچەرخ ئامۆژگاری كچەكەی بەم ئامۆژگاریانەوە كرد لە كاتێكدا كە خەندەو فرمێسك تێكەڵ بەیەكتری ببون گوتی:
كچە شیرینەكەم! ئەوا تۆ بەرەو ژیانێكی نوێ بەڕێ دەكەوی.. ژیانێك كە جێگەی باوك و دایكتی تێدا نابێتەوەو جێگەی خوشكەكانتی تێدا نابێتەوە... لەبەر ئەوە تۆ دەبیە هاوڕێ و هاوسەری پیاوێك كە نایەوێ كەسێكی تر بەشداری لەگەڵ دا بكات با ئەو كەسەش لە خوێن و گۆشتیشت بێ... 
كچەكەم! تۆ ببە ئەو هاوسەرە كە مافی هاوسەریەتی خۆی بدەیتێ و بۆی ببە بەدایك لە سۆزو خۆشەویستى دا، تۆ وا بكە كە ئەو هەست بكات تۆ هەمو شتێكی ژیانی ئەوی. ئەوەش بزانەو هەردەم لەبیرت بێ كە پیاو جا هەرچ پیاوێك بێ -منداڵێكی گەورەیە- كەوا بچوكترین و كەمترین وتەی شیرین و خۆش بەختیارى و شادی پێ دەبەخشێت. بەو شێوە ڕەفتار نەكەی كەوا هەست بكات بەهۆی شوكردنی تۆوە لە كەس و كارو خزمیت كردوە، پونكە ئەویش بەهەمان شێوە لەپێناو تۆدا وازى لە ماڵی دایك و باوكی هێناوە. بەڵام ئەو جیاوازییەی نێوان تۆو ئەو ئەوەیە كە لەنێوان پیاوو ئافرەت دایە.. ئافرەت هەردەم سۆزی بەلای دایك و باوكى و براو خوشكەكانىدا دەجوڵێ. هەروەها سۆزو بیری بەلای ئەو ماڵە دەجوڵێ كە تێیدا پەروەردە بوەو پێگەییوەو گەورە بوەو فێری خوێندن بوە.. بەڵام ئافرەت دەبێ خۆی لەسەر ئەم ژیانە نوێ یە ڕا بهێنێ، دەبێ ژیانی خۆی بگونجێنێ لەگەڵ ئەو پیاوەی كە بوەتە هاوسەری ژیانى و بوەتە باوك و چاودێرو سەرپەرشتیاری منداڵەكانی... ئەمەیە دنیا نوێ یەكەت.
كچەكەم! ئا ئەمە ئێستاو ئایندەتە، ئا ئەوەیە ئەو خێزانەی كە تۆو هاوسەرەكەت بەشداری دروست كردنیتان كردوە. بەڵام دایك و باوكت بەڕابردو دادەنرێن.. خۆشەویستەكەم! من داوای لەبیركردنی دایك وباوك و خوشك و براكانت ناكەم، چونكە ئەوان هەرگیز تۆیان لەبیر ناچێ، دایك چۆن جگەرگۆشەكەی لەبیر ئەچێتەوە. داوات لێ دەكەم هاوسەرەكەت خۆش بوێ و بۆی بژى و لەگەڵیدا بە بەختیاری ژیان بگوزەرێنە.(**)

(*) لەو كاتەى (قرا فصة بن الأحوص) نائیلەى كچى خۆى لە میرى بڕواداران عوسمان رضي الله عنه مارەكرد و بۆى برد، باوكى ئامۆژگارى كرد و گوتى: كچە شیرینەكەم! ئەوا تۆ دەچیتە لاى ئافرەتێك لە ئافرەتانى قوڕەیشى كە ئەوان لەتۆ زیاتر دەتوانن خۆ بۆنخۆش كەن، كەواتە دو خەسڵەت هەیە لێمى وەرگرە؛ كل لەچاوت بدە و بەئاوخۆت بۆنخۆش بكە هەتا بۆنت وەك بۆنى ئەو شەربە بێت كە باران لێى دەدات.(الأغاني لأبي الفرج الأصفهاني)
عەمرى كوڕى حجر پاشاى پاشاى كندە داخوازى (أم أياس بنت عوف بن مسلم الشيباني) كرد، كاتێ وەختى گواستنەوەى هات دایكى كچەكە بە تەنیا لەگەڵ كچەكەى دانیشت و چەند ئامۆژگاریەكى كرد، ئامۆژگاریەكان بنەماكانى بەختەوەریى ژیانى ژن و مێردایەتى و، چ پێویستە لەسەرى بەرامبەر بە مێردەكەى بیكات بەدیار دەخست.
ئامۆژگاریەكان بریتى بون لە:
یەكەم و دوەم: بە قەناعەت بەو بەباشى گوێڕایەڵ و فەرمانبەرى بە.
سێیەم و چوارەم: نەكەى بهێڵى شتێكى ناشیرینت پێوە ببینێ، یان بۆنى ناخۆشت بكات، بەڵكو با خۆشترین بۆنت هەڵمژێ.
پێنجەم و شەشەم: ئاگادارى كاتەكانى خواردن و نوستنى بە، چونكە برسێتى گڕ لە پیاو بەردەدات، تێرخەو نەبون مایەى توڕەبونە.
حەوتەم و هەشتەم: ماڵ و سامانى بپارێزەو چاودێرى منداڵەكانى بكە.
نۆیەم و دەیەم: سەرپێچى فەرمانى مەكە، نهێنى ئاشكرا مەكە، چونكە گەر سەرپێچى فەرمانى بكەیت یان دڵیت شكاند، نهێنیت ئاشكرا كرد، ئەوا لە غەدر و توڕەیى ئەو پارێزراو نابى، گەر مێردەكەت خەمبار بو نەكەى خۆت بە دڵخۆش و شادمان پیشان بدەیت، گەر دڵخۆش بو نەكەى خۆت بە خەمبار پیشان بدەیت!
(أبو أسود) بە كچەكەى گوت: نەكەى غیرەت هەبێ، چونكە غیرە كلیلى تەڵاقدانە، پێویستە خۆت بۆ مێردەكەت جوان بكەیت، جوانترین رازاوەش كلە، پێویستە خۆت بۆنخۆش بكەیت، باشترین بۆنخۆش دەستنوێژ هەڵگرتنە..
یەكێك لە ئافرەتە جوانەكانى ئەوروپى ئامۆژگارى ئافرەتان دەكات كە رۆژانە چەند جارێك دەم و چاویان بەئاوى سارد بشۆن!
كەواتە دەستنوێژ هەڵگرتن حیكمەتى گەورەى تێدایە. 
(**) ئا ئەوەیە دایكی مسوڵمانی عاقڵ و تێگەیشتو و ڕۆشنبیر كە كچەكەی هان دەدات مێردەكەی خۆش بوێ و نەبێتە كۆت و بەرپەرچ لەسەر ڕێگای ژن و مێردایەتی. ئا ئەوەیە ئامۆژگاری نەك وەك دایكە بەناو مسوڵمانەكانمان كە جارێ كچەكە نەچۆتە ماڵی مێردیەوە هانی ئەوەی دەدات كە بارگرانایی وبیانو و گلەیی لە مێردەكەی بكات كە ئەوەش سیفەتی ئاشوب گێڕى یەو مایەی ژیان تاڵی كچەكەی دەبێ. 

بۆنخۆشى و خۆڕازاندنه‌وه‌ی ئافره‌ت بۆ پیاوه‌كه‌ی خۆشەویستى دروست دەكات 

پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم فەرمویەتی: ((حُبّبَ اليّ من دنياكم النساء والطيب! وجعلت قرة عيني في الصلاة)) رواه أحمد في المسند والنسائي والبيهقي (صحيح) واتە: لە دنیاكەتاندا دو شت لەلام خۆشەویست كراوە، ئافرەت و بۆنخۆشی، وە لە نوێژدا چاوو دڵم رۆشن دەبنەوە. 
لە بارەی بۆنخۆشیەوە هەندێك لە شارەزایان دەڵێن: ڕازاندنەوەو خۆجوان كردنی ژن بۆ مێردەكەىو خۆبۆن خۆش كردنی لەبەهێزترین هۆیەكانی خۆشەویستى و تەبایی وبەزەیى دادەنرێ. هەروەها بۆن خۆش كردن دەبێتە هۆی نزیكی لە یەكترى و ڕق لێ نەبونەوە. چونكە چاو و لوت سەری دڵن جا گەر دیمەنێكی باش و جوانی بینی یەكسەر بۆ دڵی دەگەیەنێ و خۆشەویستی دروست دەبێ، ئەگەر دیمەنێكی ناشیرین كەوتە بەر چاوی وەك جل وبەرگ، ئەوا یەكسەر ئەم شتەی كە پێی ناخۆشە بە دڵی دەگات، ئەو كاتە ڕقی لێ دەبێتەوەو لێی دور دەكەوێتەوە. لەبەر ئەوەی بۆن كاریگەریى و مەترسی لەسەر دڵ و دەرون هەیە. بەڵام پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم قەدەغەی ئەوەی كردوە كە ئافرەت بەبۆنخۆشى یەوە بچێتە سەر شەقام و بازاڕ، چونكە دەرچونی ئافرەت بۆ بەبۆنخۆشی دەبێتە هۆی سەرنج ڕاكێشان و بزواندنی ئارەزوی پیاو و هاندان بۆ ئەنجام دانی كاری بەدڕەوشتىو زیناكردن. 
((خاتو عائیشە رەزای خوای لێ بێ گوتویەتى: ئافرەتێك هاتە لای پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم پرسیاری دەربارەی پاك بونەوەی لە حەیز لێ كرد، پێغەمبەریش فەرمانی پێدا كە چۆن خۆی پاك بكاتەوەو خۆی بشوات، فەرموی: كەمێك لە (مسك) كە جۆرە بۆنێكە، بێنەو خۆتی پێ پاك بكەرەوە. ئافرەتەكەش گوتی: چۆن خۆمی پێ پاك بكەمەوە. 
پێغەمبەر فەرموی: خۆتی پێ پاك بكەوە. ئافرەتەكە گوتی: چۆن؟ 
پێغەمبەر فەرموی: سبحان الله، خۆت پاك بكەوە! 
عائشە دەڵێ: دەستی ئافرەتەكەم گرت و پێم گوت: شوێنی خوێنەكەی پێ پاك بكەوە)).(رواه البخاري ومسلم.)
بە مانای: ئافرەت پاش ئەوەی كە پاك دەبێتەوە لە حەیزدا، تۆزێك بۆنی مسك یان هەر بۆنێكی تری خۆش بە پارچە لۆكەیەك یان پارچە قوماشێك بە (فەرجی)یەوە بنێ بۆ ئەوەی شوێنی خوێنەكە بۆنی خۆش پیاو بۆنی پیس و ناخۆشی لێ لابدرێ.
ئەبو داود دەڵێ: ((كانت لرسول الله صلى الله عليه وسلم سُكّة: يتطيب منها)).(حديث حسن.)
واتە: پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم گوڵاو پڕژێنێكی هەبو كە خۆی پێ بۆن خۆش دەكرد.
پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم فەرمویەتی: ((أطيب الطيب المسك)). رواه أبوداود(حديث حسن وصحيح).
واتە: خۆشترین بۆن بۆنی میسكە.
هەروەها فەرمویەتى: ((طيب الرجال ما ظهر ريحه وخفي لونه، وطيب النساء ما ظهر لونه وخفي ريحه)). رواه الترمذي والنسائي(صحيح).
واتە: بۆنى پیاوان ئەوەیە كە بۆن بكرێ و رەنگەكەى بشاردرێتەوە، بۆنخوشى ئافرەتانیش ئەوەیە كە رەنگەكەى بەدەربكەوێ و بۆنى نەكرێ.
هەروەها دەفەرموێ: ((من عرض عليه ريحان فلا يرده، فانه طيب الريح، خفيف المحمل)) رواه مسلم
واتە: گەر یەكێك رەیحانی پێشكەش كرا با وەری بگرێ و ڕەتی نەكاتەوە. چونكە بۆنی خۆشەو، هەڵگرتنیشی سوكە.
هەر بەو بۆنەیەوە بوخارىو نەسائی گێڕاویەتیانەوەكە پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم لە كاتێكدا گەر یەكێك بۆنی پێشكەش كردبا، ڕەتی نەدەكردەوەو لێی وەردەگرت. 

خۆت بۆ خێزانەكەت جوان بكەو با ئەویش خۆی بۆت جوان

بكات.....



خواى گەورە دەفەرموێ: [ وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ] البقرة:228. واتە: ئافرەتان هەروەك ئەركى ژنانەیان لەسەر شانە، هەروەها مافى ڕەواى خۆیان هەیە.
((پرسیار لە خاتو عائیشە كرا، رەزاى خواى لێ بێ، كە پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم دێتە ماڵەوە یەكەم شت چ دەكات؟ گوتى: سیواك دەكات!(1)).(رواه مسلم)
ئیبن عەباس دەڵێ: من خۆم بۆ خێزانەكەم جوان دەكەم هەروەك ئەو خۆى بۆم جوان دەكات،(2) حەزیش ناكەم هەمو مافەكانم بۆ جێ بەجێ بكات، چونكە هەمو ئەو مافانەى ئەو كە لەسەرمە پێویست دەبێ و نەتوانم هەموى جێ بەجێ بكەم، خواى گەورەش دەفەرموێ: [ وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ] (قورتوبى لە ڕاڤەى ئەمە لە ئیبن عەباس دەگێڕێتەوە كە ئەمە پوختەیەتى: (بۆیە پیاو كارى وا گونجاو دەكات بۆ ئەوەى لەبەردەم ژنەكەى جوان بێت و ژنەكەى دڵى پێ بكرێتەوەو دڵخۆش بێ، یا ژنەكەى داوێن پاك بێ لە ئاست پیاوان)، گوتویەتى: (بۆنخۆشى و سیواك و لابردنى بۆنى پیسى لەش و لابردنى موى لەش و خۆپاك كردنەوەو نینۆك كردن، شتێكى دیارەو گونجاوە لەگەڵ ئاییندا.پاشان دەڵێ: پێویستە پیاو ئەوكاتانەى ژن بزانێ كە پێویستى بە پیاو هەیە تا داوێن پاك بێ و چاو نەگێڕێ بۆ پیاوى تر، هەركاتێكیش پیاو بینى ناتوانى مافى خۆى لە سەرجێیى كردن بداتە ژنەكەى، ئەوا بۆى هەیە ئەو دەرمانانە بەكاربهێنێ كە ئارەزوى جنسى بەهێز بكات تا ژنەكەى داوێن پاك بێ))
پیاوێكی قژ تێكەڵ و دانەهاتو و تۆزاوی لەگەڵ ژنەكەی بەنیازی سكاڵا كردن چونە لای خەلیفە عومەری كوڕی خەتتاب، ژنی پیاوەكە بە خەلیفە عومەری وت: گەورەی بڕواداران! من و ئەو پیاوەیان نەگوتوە، بە مانای لەدەست ئەو پیاوەم رزگار كە.(3) خەلیفەش زانی ژنەكە ڕقی لە هاوسەرەكەی ئەبێتەوە، لەبەر ئەوە مێردی ژنەكەی ناردەوە تا خۆی ڕێك بخات و قژی كورت بكاتەوەو نینۆكی پەنجەكانی كورت بكاتەوە، كاتێك پیاوەكە هاتەوە لای خەلیفە، ئیمام عومەریش فەرمانى دا لە ژنەكەى بچێتە پێشەوە، كاتێك كە چوە پێشەوە ژنەكەی نەیناسیەوەو بەلایەوە غەریب بو، یەكسەر لەلای لاكەوت، پاشان كە مێردەكەی ناسیەوە پێی رازی بو و، ئە و داوایەش كە كردبوی بۆ رزگار بون لەدەست مێردەكەی لێی پاشگەز بوەوە. ئیمامی عومەریش فەرموی: خۆتان بۆ خێزانەكانتان ئاوا لێ بكەن، بەخوا چۆن ئێوە پێتان خۆشە ژنەكانتان خۆیان بۆتان جوان بكەن، بەهەمان شێوە ئەوانیش بەو شێوەیە پێیان خۆشەو دەبێ خۆتانیان بۆ جوان بكەن. 
پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم لەبارەی نەچونە لای خێزان لە كاتێكدا كە خۆی نەڕازاندۆتەوەو ئاگاداری مێردەكەی نیە دەفەرموێ: ((إذا دخلت ليلاً فلا تدخل (4)على أهلك حتى تستحدّ المغيبة وتمتشط الشعشة: الكيّس الكيس؟)) رواه مسلم 
واتە: گەر بەشەو چویە ژورەوە یان ماڵەوە بۆ لای خێزانەكەت، یەكسەر مەچوە لای لە كاتێكدا تۆ لە سەفەر بوى و لێی دور كەوتویتەوە تا ئەو كاتەی بە هەواڵی ئامادە بونت دەزانێ و ئەو موانەی لەشی لادەدات كە پێویستن لا بدرێن و قژی دابهێنێ و پیسی لەشی لابدات. لەبەر ئەوە ئاگاداربە و تێگەیشتو بە و ژیرى و خۆگرى و ئارامی بەكار بهێنە، تا نەكەویە ناو حەرامەوە، وەك جیماع كردن لە كاتێكدا كە خێزانەكەت لە حەیز دایە. 
پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: ((عشرة من الفطرة: قص الشارب، واعفاء اللحية والسواك، واستنشاق الماء، وقص الأظافر... وغسل البراجم، ونتف الإبط، وحلق العانة، وانتقاص الماء)).رواه مسلم وغيره 
واتە: (دە) شت هەیە كە لە فیترەت و سروشتی ئادەمیزادن: سمێڵ قرتاندن و ڕیش هێشتنەوە و سیواك كردن و ئاو لە دەم و لوت وەردان و نینۆك كردن و شوشتنى نێوان پەنجەكان و بن هەنگڵ كردن و بەركردن و خۆپاك كردنەوە لە میز و پیسایى.
==================================
(*) لە هەندێك (آثار)دا هاتوە كە دەفەرموێ: جلەكانتان بشۆن، قژتان كورت بكەنەوە و سیواك بكەن، خۆتان جوان بكەن و خۆتان پاك ڕاگرن، چونكە بەنى ئیسرائیل ئەمانەیان نەدەكرد، بۆیە ئافرەتەكانیان توشى زیناكردن بون.
(1) رەنگە پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم بۆیە سیواكى كردبێت تاوەكو بە ماچ كردن پێشوازى خێزانەكانى بكات!.. چەند جوانە ژن و مێرد بەیانیان بە ماچ كردن یەكترى بەجێ بێڵن و ئێوارانیش بەماچ كردنەوە بە یەكترى بگەنەوە، تاوەكو یادەوەریەكەیان بەردەوام بێت. 
(2) بەڵێ، پێویستە لەسەر ژن خۆى بۆ تۆ جوان بكات نەك بۆ پیاوانى سەرشەقام و ئاهەنگەكان. 
(3) لە كتێبى (تحفة‌ العروس)دا هاتوە: (ئافرەتان یارى پیاوانن، كەواتە با پیاو بەپێى تواناى یاریەكەى جوان بكات!)
خۆ جوان كردن مایەى وروژاندنى ئارەزوى پیاو و مایەى چاوتێركردنیەتى و دیارترین جوانى ژنەو مایەى بەردەوامى ئولفەت و خۆشەویستى یە!
(أبو الفرج) لە كتێبى (النساء) گوتویەتى كە ئەمە ماناكەیەتى: ژن كاتێك لەلاى مێردەكەى خۆشبەخت دەبێ، دواى تەواوى جوانبونى، گەر لەسەر خۆ جوان كردن و خۆپاك راگرتن بەردەوام بێ، هەوڵ بدات 
هەرچى خشڵ و جل و بەرگ هەیە بە هەمو شێوەكانیەوە جوانیەكەى زیاتر دەكات و بەدڵى مێردەكەیەتى و حەزى پێ دەكا بەكارى بێنێ، با زۆر وریاو ئاگادار بێ نەهێڵێ مێردەكەى بەشێوەیەك بیبینێ كە حەزى پێ ناكات وەك پیس و پۆخڵى و بۆنى ناخۆش.
مەترسى لەدەست چونى پیاویش دەگەڕێتەوە بۆ ژن چونكە ئەو بۆتە مایەى كەمتەرخەمى نواندن و، ئەویش چاو ببڕێتە ئافرەتى تر.. هەروەها با ژن خۆجوان كردنى زیاتر بكات لەو كاتانەى كە خواى گەورە لە قورئان باسى كردون و قەدەغەى كردوە بەندەو منداڵان بێنە ژورەوەى ژن و مێرد مەگەر بە مۆڵەت وەرگرین بێ؛ خواى گەورە دەفەرموێ: [يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاَةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنْ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاَةِ الْعِشَاءِ ثَلاَثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ] النور:58 واتە ئەى بڕواداران! با ئەوانەى خولام و كەنیزەى ئێوەن، ئەو كەسانەش لەئێوە باڵغ نەبون، سێ جار ئیزنو لێ بخوازن: لە پێش نوێژى بەیانیدا و نیوەڕۆیان. كاتى شمەكان دادەنێن و لەپاش نوێژى خەوتنانیش؛ كە ئەم سێ كاتە وەختى تەنیایى ئێوەیە. 
(4) لە كتێبى (فيض القدیر) هاتوە كە ئەمە پوختەكەیەتى: (گەر پیاو لەسەفەردا بو نزیك بو بگەڕێتەوە، ژنەكەش بە گەڕانەوەى دەزانى و ئاگادار بو، ئەوكاتە ژنەكە خۆى بۆ ئامادە دەكات ئەوا كەراهەتى نیە.. چونكە ئەو هۆیە لادراوە كە مایەى كەراهەتە، هۆیەكەشى بریتى یە لە خۆئامادەنەكردنى ژنەكە بۆ پیاوەكەى.